Dünyanın en önemli sorunları, sağlık sorunları ile iç içedir

Dünyanın bir sürü sorunu var, belki binlerce. Kendi açımdan ise önemsediğim sorunlar olarak şunları görüyorum. Dünyadaki sosyal eşitsizlik, savaşlar, küresel ısınma ve hava kirliliği. Bunlarla direk ve dolaylı olarak ilişkili bir şekilde; açlık, obezite, hipertansiyon, sigara ve benzeri zararlı maddelerin kullanımını da önemsiyorum. Dünyadaki nüfus artışı ve özellikle dağılımın düzensizliği de önemli bir sorundur. 2015 yılında Antalya’da toplanan G20 zirvesine katılan liderler de yaptıkları açıklamalarında aşağı yukarı bunları vurgulamışlardı.

Aslında global sorunlar olarak değil, klasik olarak sadece sağlık açısından bakıldığında geleneksel risk faktörleri; yetersiz beslenme, hijyenik olmayan yaşam ve su gibi etkenlerdi. Ancak son 50 yıl içinde bu faktörler; tütün kullanımı, hareketsizlik ve bununla ilişkili obezite, hava kirliliği, trafik güvenliği ve meslek hastalıklarına doğru değişim göstermiştir. Yanardağlar, çöl fırtınaları ve denizin tuzlama etkisi, insanlara doğal olarak zararlar vermektedir. Aslında global ve genel sağlık sorunları içiçe girmiş konulardır.

Sosyal Eşitsizlik

Bir çok bilim insanı ve kuruluş, bunu en önemli sorun olarak görmektedir. Cinsiyetçilik, ırkçılık, bölgecilik, gelir adaletsizliği, devlet hizmetinden eşit pay alamamak, azınlık hakları vs bu kategoride ele alınabilir. Küresel ısınma, kuraklık, açlık, zorunlu göçler, savaş vs bu eşitsizlikleri daha da büyütmektedir. Kadınlar, çocuklar ve cinsel azınlıklar bu eşitsizlikten çok daha fazla zarar görmektedir. Hukukun ve adaletin, eşitlikçi eğitimin ve hükümetlerin bu konuyu özel olarak gündemlerinde sürekli tutmaları gerekir. Ilımlı siyaset içinde kalınması önemlidir. Çözümü radikal dini ve siyasi fikirlerde aramak da yeni eşitliksizler doğurmaktadır.

Sosyal eşitsizliğin altbaşlıklarından biri olan düşük sosyoekonomik durum bir çok sağlık sorununu da beraberinde getirmektedir. Bunlar; daha çok sigara içimi, havası kirli bölgelerde yaşam, kötü barınma koşulları, tüberküloz riskinin yüksekliği, kullanılan tezek cinsi kötü yakıtlarla temas gibi durumlardır. Doğumdan itibaren genelde beklenen yaşam süresi; sosyoekonomik durumu düşük erkeklerde 10 yıl, kadınlarda ise 6 yıl daha azdır.

Hava kirliliği

Fiziksel anlamda en önemli sorundur ve küresel ısınma ile içiçedir. İç ve dış ortamda soluduğumuz havanın kimyasal, fiziksel ve biyolojik etkenler ile doğal özeliğinin bozulmasıdır. 2017 yılında dünyadaki 4.3 milyon ölümün eviçi havakirliliği ve 3.7 milyon ölümün de dış ortam hava kirliliğine bağlı olduğu hesaplanmıştır. İnsanın modern yaşamı için yaptığı sanayii, termik santraller, her tür ısınma, trafik, orman yangınları, anız yakma, madencilik gibi durumlar dış orta hava kirliliğinin ana nedenleridir. İç ortamları etkileyen önemli nedenler ise binaların imalatında kullanılan malzemeler, mobilyalar, boyalar, temizlik, ısınma, yemek pişirme ve aydınlanmadır. Görüleceği üzere yaşamımızı kolaylaştıracak herşeyin bize farklı bir geri dönüşü olmaktadır. İçte ve dıştaki ana kirleticiler; partikül maddeler(özellikle PM 2.5 ), kükürt dioksit(SO2), Nitrik Oksitler(NO) ve Ozon’dur(O3). Atmosferdeki PM , SO2 ve NO ‘ların %99 oranında kaynağı, enerjidir. Ülkemizde de hava kirliliğinden hesaplanan yıllık ölüm sayıları örneğin 2010’da 28.924 iken 2012’de 32.668’e yükselmiştir.

Tütün ve benzeri zararlı tüketim

Dünyada tütün nedenli olan yıllık ortalama 5.5-6.5 milyon ölümün, 2030 yılında 6.8 milyona ulaşacağı hesaplanmaktadır. Halen KOAH olarak bilinen Kronik Obstrüktif Akciğer Hastalığının eğer sigara içiliyorsa, bilinen en etkili ve tek tedavisi, sigaranın bırakılmasıdır. Akciğer kanseri ve bir çok damar hastalıklarının ana nedenidir. Tütün endüstrisi devletlerin çeşitli tütün mücadele programlarını devreye sokması ile yeni stratejiler aramış ve bulmuştur. Önce elektronik sigara piyasaya çıkmış ve bu zararlı ürün neredeyse satılabilecek herkese satılmıştır. Elektronik sigarada nikotinin yanı sıra propilen glikol, gliserol gibi kimyasal maddeler, uçucu organik bileşenler ve ince partiküller bulunmaktadır. Ayrıca bu ürün özellikle gençlerin ilgisini çekecek meyveli, tatlı, alkollü katkı maddeleri ile lezzetlendirilmektedir.

Ancak e-sigaranın zararının anlaşılması üzerine kirli endüstri bu kez de Isıtılmış Tütün Ürünlerini (Heated tobacco product yani IQS ) piyasaya sürmüştür. Halen elektronik sigara ülkemizde 2013’den beri yasak olmasına rağmen ne yazık ki her yerde bulunmaktadır. Gençler arasında yayılan IQS de Türkiye’ye en çok Ukrayna ve Kıbrıs’tan getirilmektedir. Isıtılan Tütün Ürünleri cihazlarında tütünün yanısıra marihuananın da kullanılabilmesi ise ayrı bir tehdittir.

Zararlı Alkol kullanımı

İnsanın düzenli olarak değil arada, enzim sistemlerinin döndüreceği kadar alkol almasının genelde zararı olmadığı düşünülmektedir. Günlük 30-60 ml saf alkolün üzeri net olarak zararlıdır. Zararlı Alkol kullanımının 2010 yılında dünyadaki tüm ölümlerin %9.2 sinden sorumlu olduğu hesaplanmıştır. Kadınlar daha çabuk ve daha az miktarda alkolden etkilenebilir.

Kabaca insanların yarıya yakını, duygu durumlarını dengeleyebilmek için, uzun vadede bağımlılık yapabilen tütün gibi, alkol gibi, çeşitli narkotikler gibi bazı maddeleri kullanmaktadır. Güney Amerika ve Afrika’da en yaygın kullanım, ağızda tutulup emilen bazı yapraklardır.

Tütün ve alkol kullanımı, fiziksel aktivite yetersizliği ve sağlıksız beslenme gibi davranışsal risk faktörlerini kontrol ederek; kalp ve beyin damar hastalıklarından, diabet ve kanserlerden %40 oranında korunmak mümkünken, dünyadaki tüm sağlık harcamalarının %97’si bu tür kronik hastalıkların tedavisine gitmektedir.

Ne yazık ki, hâlâ bu kronik hastalık ve durumlarla ilgili risk faktörlerin iyileştirilmesi için ayrılan bütçe, sağlık harcamalarının yüzde üçüdür.

Prof.Dr. Ali Fuat KALYONCU

Visits: 44